Ukryty program

W teorii pedagogicznej istnieje pojęcie ukrytego programu. Terminem tym obejmujemy wszystko, co pozostaje poza deklaracjami i programami instytucji edukacyjnej, poza jej oficjalnymi celami, a co de facto jest w niej realizowane i ma wpływ na ludzi. Coś, co realnie określa funkcjonowanie społeczności (klasy, grupy) a czego próżno szukać w dokumentach i formalnych przekazach. 

To m.in. nieuświadomione oczekiwania dorosłych (rodziców, pedagogów, nauczycieli) wobec dzieci. To komunikaty (werbalne i pozawerbalne), jakie do nich kierują. To zachowania i postawy opiekunów - odseparowane od ich zewnętrznej, społecznej roli. To specyficzny sposób organizacji przestrzeni, wskazujący miejsce w układzie. To lokalne rytuały, wzory, schematy reagowania. To wiedza, umiejętności, wartości, które niezależnie od zamierzeń decydentów nabywamy przebywając w danym miejscu. 

Ukryty program obecny jest na wszystkich etapach wychowania. Bez wątpienia istnieje w rodzinie. Opierają się na nim instytucje formalnej edukacji (żłobki, przedszkola, placówki opiekuńcze, szkoły, uczelnie). Okazuje się on często bardziej znaczący niż intencjonalne formowanie. 

Warto zadać sobie kilka pytań – co tworzyło ukryty program środowiska (organizacji, grupy, placówki), którego wpływom podlegaliśmy? Co otrzymaliśmy od naszych rodziców, nauczycieli, opiekunów - poza procesem sformalizowanego, intencjonalnego wychowania? W jaki sposób ich postawy i zachowania (wychodzące poza promowaną wizję) zdeterminowały nasze życie.

I dalej: Co my sami przekazujemy dzieciom? Jakie wzorce nieświadomie im przenosimy? Jak bardzo rozbieżny jest lansowany przez nasz model od tego, co istotnie wdrażamy? Jaki wpływ może mieć to, co niejawne na funkcjonowanie naszych dzieci w przyszłości?

Zdekonstruowanie ukrytego programu, któremu ulegaliśmy i który zaszczepiamy innym, rozkodowanie utajonych komunikatów, które oddziaływały na nasze "ja" i które machinalnie przenosimy na zewnątrz jest kluczem do zrozumienia samego siebie. Może pozwolić nam wniknąć w przyczyny naszych zachowań, ułatwić zrozumienie relacji, w które wchodzimy a w konsekwencji posłużyć do budowy świadomego programu kierowania własnym rozwojem.

Tomasz Tokarz